Mặc dù chưa có một thước đo nào định lượng được sự đóng góp hay tầm ảnh hưởng của Niccolò Machiavelli đối với khoa học chính trị hiện đại là đến đâu, nhưng không gì có thể phủ nhận được Machiavelli đã đặt một tiền đề cho khoa học chính trị và việc nghiên cứu chính trị hiện đại. Tuy nhiên, vị Đại pháp quan thứ hai của Florence thường được gắn liền với những tính từ như mưu mô, xảo quyệt, và tư tưởng chính trị của ông thường bị coi là ủng hộ khuynh hướng đàn áp bằng bạo lực, dối trá, và tư tưởng chuyên chế thông qua những điều mà người ta biết về ông từ tác phẩm quan trọng và nổi tiếng nhất, có tầm ảnh hưởng nhất của ông – Quân Vương. Tác phẩm ra đời trong thời kỳ thất thế của Machiavelli với mục đích ban đầu là một bản “CV xin việc” mà ông định dâng lên những nhà cầm quyền Florence lúc đó để mong được trở lại với công việc ngoại giao của mình, nhưng sau này đã trở thành một trong những tác phẩm chính trị quan trọng có tầm ảnh hưởng nhất và gây tranh cãi nhiều nhất, từng nằm trong danh mục sách cấm của Giáo hội.
Tuy nhiên, nếu chỉ đọc “Quân Vương” và nghe/đọc những phân tích của giới khoa học cũng như giới chính trị về tác phẩm này thôi và phán xét về tác giả của nó thì sẽ thật thiếu sót, mặc dầu “Quân Vương” mang nặng tư tưởng chuyên chế và được các nhà độc tài như Hitler, Stalin…ưa chuộng, nhưng rõ ràng “Quân Vương” là một tác phẩm mang nặng tính suy nghiệm và đưa ra các phân tích nhiều hơn là sự phán xét dù được viết bằng một thứ ngôn ngữ thẳng thắn, bộc trực, và không hoa mỹ. Vậy nên, thật khó để chấp nhận rằng người viết ra những tư tưởng sâu sắc dường đó lại là người ngây ngô đến nỗi chỉ thể hiện duy nhất một khía cạnh của mình, thậm chí là để cho khía cạnh ấy hiển lộ rõ ràng như thế trong tác phẩm. Cuốn tiểu sử về Machiavelli được chắp bút bởi Miles J. Unger – một cây viết kỳ cựu về nghệ thuật và văn hóa của các tờ báo lớn như The Economist, The New York Times – sẽ là câu trả lời xác đáng nhất cho những nghi ngại của chúng ta về vị Đại pháp quan đặc biệt của thành Florence.
Sinh ra trong một gia đình quý tộc sa sút ở Florence vào thời Phục Hưng, với người cha là một học giả có khuynh hướng yêu sách vở hơn là lo gầy dựng lại gia tộc đang sa sút, Niccolò Machiavelli có lý do để cho rằng bản thân ông sinh ra trong cảnh nghèo khó. Tuy nhiên, chính hoàn cảnh đó đã giúp tạo ra một người đàn ông mang đầy đủ cả những phẩm chất của một nhà quý tộc lẫn phẩm chất của một học giả. Như con em của các gia đình danh giá khác, Machiavelli được giáo dục hết sức tử tế và cũng giống cha mình, ông có niềm đam mê đặc biệt với các tác phẩm kinh điển, hiểu biết sâu sắc về lịch sử và triết học, và được ảnh hưởng sâu sắc bởi chính các nhà tư tưởng trong quá khứ và những bài học lịch sử mà chính chúng đã góp phần tạo ra trí tuệ mẫn tiệp và góc nhìn sâu sắc và sắc sảo của ông đối với chính trị. Trí tuệ đó không ngừng được mài giũa trong những cuộc đi sứ trên danh nghĩa Cộng hòa Florence trên cương vị Đại pháp quan thứ hai của Florence, ông đã gặp gỡ và đàm phán với những vị vua, những vị lãnh chúa hùng mạnh nhất châu Âu thời bấy giờ và có cơ hội được chứng kiến tận mắt sự xung đột chính trị đương thời trên con đường đi sứ của ông tới các thành quốc của nước Ý. Thời kỳ mà Machiavelli sống là một thời kỳ đặc biệt trong lịch sử nước Ý nói riêng và lịch sử châu Âu nói chúng, đó là thời kỳ mà nước Ý chia năm xẻ bảy thành các lãnh địa riêng biệt với những lãnh chúa đầy tham vọng, hùng mạnh và chưa bao giờ ngừng kiếm tìm sự xung đột. Đó cũng là thời kỳ mà người ta gọi là “ra ngõ gặp thiên tài” khi sản sinh ra những nhà nghệ thuật lẫn những triết gia vĩ đại như Leonardo da Vinci, Michelangelo, Dante,v.v. Thế nên có lẽ, đó là lý do mà tài năng của Machiavelli đã không được nhìn nhận và đón nhận đúng mực khi đó. Cuộc đời ông gắn liền với việc phụng sự chính quyền và khao khát vực dậy những vinh quang từ thời tổ tiên của đất nước mà ông yêu hơn tất thảy, tuy nhiên, với tính cách thẳng thắn đến mức thô lỗ, ông lại không được lòng mọi người, đặc biệt là những nhà cầm quyền, chính vì lẽ đó nên cuộc đời của Machiavelli cũng thăng trầm như chính số phận của đất nước quê hương ông vậy.
Tuy nhiên, nếu như chỉ nhìn vào “Quân Vương” và đánh giá thì quả thực rất dễ để cho rằng vị Đại pháp quan thứ hai của Florence là một kẻ vô đạo đức, xảo quyệt, không vững lập trường và gió chiều nào che chiều nấy. Nếu chiếu theo quan điểm đạo đức dựa trên sự trung thành với chính thể thì Machiavelli còn xa với đạt tới được ngưỡng chớm bắt đầu. Vậy nhưng, tác phẩm tiểu sử của Unger đã đưa chúng ta đến một cách tiếp cận khác với nhiều góc nhìn mới mẻ, đa chiều hơn về nhân vật này. Unger sử dụng lối tiếp cận vấn đề khá tương đồng với nhân vật chính của mình khi cố gắng hết sức đưa ra càng nhiều nhất các góc nhìn có thể và trung thực hết sức nhưng không sa đà vào sự phán xét, điều này cũng giống như Machiavelli khi viết “Luận bàn về Livy” – một tác phẩm nổi tiếng khác của ông, ra đời trước “Quân Vương”, hay các báo cáo mà ông gửi về nhà cầm quyền Florence trong những cuộc đi sứ của mình. Trên nền lịch sử và chính trị thời kỳ Phục Hưng, Unger cho thấy rõ ràng những ảnh hưởng của sự đổi thay của thời cuộc lên sự nghiệp của Machiavelli, mặc dầu là một người hay châm biếm, thích mỉa mia, bất tuân mọi tiêu chuẩn đạo đức và các chuẩn mực của Giáo Hội, cũng từ chối kiểu mê tín, tin vào thần thánh, nhưng ông nhắc nhiều đến nữ thần Số Mệnh và sự đỏng đảnh sớm nắng chiều mưa của vị thần này như một cách để nói về những “trò đùa tai quái, trêu ngươi” mà số phận đã giáng lên ông không khoan nhượng. Trong tác phẩm tiểu sử của mình, Unger đã giải thích được cho thái độ “gió chiều nào che chiều ấy” của Mechiavelli khi mới ngày hôm trước còn ủng hộ người bạn, nhà cầm quyền cũ của Florence – Sordini; thì thời gian ngắn sau ông đã cố gắng tìm cách để lấy lòng những người nhà Medici – những vị quân vương mới của Cộng hòa Florence sau khi phế truất Sordini; thái độ đó của Machiavelli thường bị cho là vô đạo đức và không nhất quán lập trường, tuy nhiên, từ Unger chúng ta thấy được vị Đại pháp quan thứ hai của Florence chưa bao giờ thực sự quan tâm đến việc ai là nhà cầm quyền mà ông quan tâm hơn đến việc làm sao để nhà cầm quyền thực hiện trách nhiệm của mình một cách hiệu quả. Lòng trung thành của Machiavelli, vốn bị những đồng liêu đương thời và các thế hệ sau đánh giá một cách sai lầm, không đặt trên người nhà cầm quyền mà đặt ở chính mảnh đất quê hương mà ông yêu quý và chiến đấu cả đời để bảo vệ, đau đáu, do đó, với ông, chỉ cần là chính quyền mang lại lợi ích cho nền cộng hòa và nước Ý thì ông sẽ phụng sự chính quyền đó. Tuy nhiên, với bản chất là một người bộc trực và thẳng thắn đến mức thô lỗ, ưa thích châm biếm và tự trào, Machiavelli, như đã nói ở trên, không được lòng bất cứ phe phái nào, chưa kể đến việc ông cũng không màng đến chuyện phe phái và công khai khinh bỉ ra mặt các kiểu phe phái. Việc một con người đứng giữa dòng chảy lịch sử nhưng lại từ chối nghe lệnh của dòng chảy đó vốn đã là một hành động báo trước những bấp bênh trong số phận của con người ấy. Cuốn tiểu sử của Unger đi sâu vào những mâu thuẫn từ Machiavelli và cố gắng xoay lăng kính của mình ở mọi góc độ để thấu hiểu và lý giải những mâu thuẫn đó, và Unger đã làm được điều đó. Phẩm chất của một nhà báo và một nhà nghiên cứu đã giúp cho Unger phản ánh trung thực và khách quan hình ảnh của một nhà chính trị, triết gia đặc biệt sinh ra trong một thời kỳ đặc biệt, người mà cho đến giờ vẫn không ngừng gây tranh cãi nhưng cũng không có ai có thể phủ nhận được tầm ảnh hưởng của ông tới nền khoa học chính trị hiện đại. Tuy nhiên, dù khắc họa ở khía cạnh sự nghiệp của Machiavelli khách quan bao nhiêu, thì ở khía cạnh cá nhân và tính cách, Unger hẵng còn sa đà vào những thiên kiến khi cố gắng tẩy trắng cho đời sống cá nhân của nhân vật. Machiavelli, dù là một trí tuệ mẫn tiệp của thời đại, nhưng cũng không nghi ngờ gì là một người đàn ông bình thường ở thời Phục Hưng, sinh ra trong một gia đình quý tộc, nên bên cạnh thú vui trí tuệ, ông cũng có những thú vui tầm thường khác như qua lại với gái điếm, một thú vui mà ông không bao giờ từ bỏ ngay cả khi đã có vợ con đề huề và sống trong cảnh điền viên bị ép buộc ở thời kỳ thất thế. Đây có lẽ là điểm trừ khiến cho cuốn tiểu sử của Unger không thực sự trọn vẹn như kỳ vọng.
Bất chấp những điểm còn chưa trọn vẹn, thì tác phẩm tiểu sử của Unger đã đưa cho chúng ta góc nhìn đa chiều về không chỉ Machiavelli mà còn có cả một bức tranh tổng quan về tình hình chính trị, địa chính trị, lịch sử, và xã hội của nước Ý thời Phục Hưng. Đó là một thời kỳ đặc biệt, khi ở đó, nước Ý đã sản sinh ra những thiên tài của thế giới, những danh họa kiệt xuất, các nhà tư tưởng và triết gia xuất chúng, mà cũng chỉ có thời kỳ đó mới có thể sinh ra hai con người vĩ đại với sự trái ngược hoàn toàn, không có lấy bất cứ một điểm chung nào, thời kỳ đó đã sinh ra Niccolò Machiavelli, một triết gia, một nhà chính trị sắc sảo, người đã đặt tiền đề cho khoa học chính trị hiện đại, người đã dành cả đời để phụng sự cho quê hương nhưng lại bị hắt hủi và ghẻ lạnh bởi chính quê hương và đồng bào mình. Cuốn tiểu sử về Machiavelli là một sự gợi mở để chúng ta không chỉ đi tìm hiểu nhiều hơn về vị triết gia gây tranh cãi mà nó còn là một tiền đề thúc đẩy cho tinh thần tìm tòi, khám phá, luôn hoài nghi những khẳng định được đưa cho trước khi có thể tìm đến hoặc khẳng định sự thật.
ĐỌC 